Πάντα μου άρεσαν οι Σούπερ Ήρωες. Οι Προστάτες. Αυτοί που υποστηρίζουν και προλαμβάνουν. Όχι αυτοί που εκδικούνται. Οι υπερασπιστές, όχι απαραίτητα των αδυνάτων. Οι υπερασπιστές, τελεία.
Όταν λοιπόν με ρωτάνε:
– Τι είναι ο πόνος;
Η απάντηση είναι αυτονόητη:
– Ο προσωπικός μας Σούπερ Ήρωας.
Δεν μιλάμε βέβαια για την κλασική Χολυγουντιανή έκδοση του Υπεράνθωπου που εμφανίζεται, σε σώζει και σου αλλάζει τη ζωή. Που είναι “πιο Κούρος πεθαίνεις”, με θεληματικό πιγούνι, αινιγματικό χαμόγελο και λαχταριστό six pack, με υπερδυνάμεις, ασπίδες, μύρια νταν σε ισάριθμες πολεμικές τέχνες, μπάτλερ, μπέρτα και όλα τα ηρωικά συναφή.
Μιλάμε για μια βερσιόν Σούπερ Ήρωα πιο ειδική, πιο «σκοτεινή», εξαιρετικά πολύπλοκη, συνήθως δυσνόητη και με απείρως λιγότερο γκλάμουρ, πάντα όμως στο πλευρό μας και αντίστοιχα ικανή τόσο να μας ακινητοποιήσει, όσο και να μας κινητοποιήσει, να μας καθοδηγήσει είτε με το μαλακό είτε με το ζόρι σε μονοπάτια και, ενίοτε, ερήμους που δεν θα επιλέγαμε από μόνοι μας να διασχίσουμε ποτέ. Καθόλου όμως τιμωρητική, εκδικητική ή αποδεικτική καταστροφής. Και σίγουρα εξαιρετικά υποστηρικτική για την επιβίωση μας και απαραίτητη για την παραμονή μας, ως είδος, στον πλανήτη τα τελευταία 200.000 χρόνια.
Είναι ο πόνος που δεν μας αφήνει να το παρακάνουμε με «ταρζανιές» όταν, υπερτιμώντας τις δυνάμεις ή τις δυνατότητες του σώματος μας, το παίζουμε Σβαρτζενέγκερ είτε από κακή εκτίμηση, είτε από ανοησία είτε από ανάγκη εντυπωσιασμού του περίγυρου μας με πιθανότητα ατυχημάτων και κακώσεων. Ως γνήσιος Σούπερ Ήρωας, εμφανίζεται πριν δημιουργηθεί τραυματισμός ή καταστροφή ιστών στο σώμα, με σκοπό να προστατεύσει εμάς και να αποτρέψει οποιονδήποτε κίνδυνο για την επιβίωση μας.
Είναι ο πόνος που μας λέει να μην κάνουμε κινήσεις ή δραστηριότητες όταν έχουμε καταλήξει τραυματισμένοι -λόγω ατυχήματος ή όταν τα έχουμε καταφέρει περίφημα στις παραπάνω «ταρζανιές». Και μας αποτρέπει από το να χρησιμοποιήσουμε το πάσχον σωματικό μέλος μέχρι να ολοκληρωθεί η επουλωτική του διαδικασία. Ή που μας αναγκάζει να καθίσουμε στα αυγά μας και να ξεκουραστούμε όταν το έχουμε παρακάνει.
Είναι ο πόνος επίσης που μας αναγκάζει να μπούμε σε δράση. Είναι αυτός που μας υποχρεώνει να σηκωθούμε για διάλειμμα όταν έχουμε «ριζώσει» στον υπολογιστή ή στον καναπέ. Που μας οδηγεί να ζητήσουμε βοήθεια (ας μην ξεχνάμε οτι είναι η νούμερο ένα αιτία επίσκεψης σε γιατρό ή Νοσοκομείο). Που μας υποστηρίζει στο να χάσουμε βάρος, να βάλουμε την άθληση στη ζωή μας, να αλλάξουμε συνήθειες ή συνθήκες της καθημερινότητας μας, και, γιατί όχι, να αγαπήσουμε τον εαυτό μας βαθειά, αληθινά και χωρίς κριτική διάθεση. Που μας οδηγεί σε βαθύτερες αλλαγές, ενίοτε, στον τρόπο ζωής μας από ότι όλες οι συνεδρίες ψυχανάλυσης, Life Coaching και επίδοξων Tony Robbins μαζί.
Κάποιες φορές είναι η μόνη οδός -όχι ευχάριστη, το παραδέχομαι, σκληρά όμως απαραίτητη- στο να ακούσουμε και να μάθουμε πραγματικά τον εαυτό μας: τα όρια του, τις ανάγκες του, τί θέλει το σώμα μας, τί η καρδιά μας, τί το μυαλό μας και τί η ψυχούλα μας και αν υπάρχει συνεννόηση μεταξύ τους.
Οι επιστήμονες του πόνου έχουν καταλήξει πως ο πόνος είναι ένα δυσάρεστο σωματικό (και όχι μόνο) αίσθημα που μας αναγκάζει να σταματήσουμε να κάνουμε ό,τι κάνουμε και μας υποχρεώνει να αλλάξουμε την εκάστοτε συμπεριφορά μας.
Έχουμε σταματήσει εδώ και καιρό να θεωρούμε τον πόνο σαν ένα μέτρο καταστροφής των ιστών.
Θεωρούμε πλέον ότι αποτελεί έναν σύνθετο και εξαιρετικά εκλεπτυσμένο προστατευτικό μηχανισμό.
Η αίσθηση του πόνου γίνεται αντιληπτή μέσω του νευρικού μας συστήματος. Το νευρικό σύστημα έχει ως αποστολή να συλλέγει πληροφορίες για το τι συμβαίνει στο εξωτερικό και εσωτερικό μας περιβάλλον μέσω ειδικών ανταποκριτών (νευρικών κυττάρων με εξειδικευμένους υποδοχείς), να ανεβάζει αυτές τις πληροφορίες στα Κεντρικά Γραφεία (στον εγκέφαλο), εκεί να επεξεργάζεται τις εν λόγω πληροφορίες και συνδιάζοντάς τες με γνώσεις, εμπειρίες, συναισθήματα, αναμνήσεις, πεποιθήσεις, κοινωνικές αξίες και δεδομένα να βγάζει το εκάστοτε πόρισμα και να αποστέλλει την ανάλογη εντολή για να εκτελεσθεί ή να γίνει αισθητή από την περιφέρεια.
Το σώμα μας λοιπόν έχει διάσπαρτα σχεδόν σε όλους τους ιστούς μας (δέρμα, μύες, τένοντες, συνδέσμους, οστά, όργανα κλπ) 2.800.000 τέτοιους εξειδικευμένους υποδοχείς, που εντοπίζουν και ενεργοποιούνται με δυνητικά επικίνδυνες αλλαγές σε θερμοκρασία, χημική ισορροπία και πίεση. Παλιά τους αποκαλούσαμε Αλγοϋποδοχείς.
Η ονομασία τους όμως είναι, βάσει τελευταίων επιστημονικών δεδομένων, και ανακριβής και παραπλανητική. Όταν ήμουν φοιτήτρια, τόσο στην Ιατρική όσο και στη Χειροπρακτική (προ αμνημονεύτων ετών), διδασκόμαστε ότι οι Αλγοϋποδοχείς μεταφέρουν «πληροφορίες πόνου» (εξ ου και το όνομα τους) στον εγκέφαλο από το υπόλοιπο σώμα.
Στην πραγματικότητα μεταφέρουν πληροφοριές «πιθανού κινδύνου» και ενεργοποιούνται συνήθως αρκετά πριν να επέλθει ανατομική καταστροφή στο σημείο που κινδυνεύει, ακριβώς για να αντιδράσουμε ανάλογα και να αποφύγουμε τον τραυματισμό και την περαιτέρω φθορά. Αν τσιμπήσουμε λόγου χάριν το λοβό του αυτιού μας ή το μπράτσο μας, θα πονέσουμε πολύ πριν ματώσουμε ή κακοποιήσουμε πραγματικά την περιοχή.
Όποτε δημιουργηθεί μια αιφνίδια αλλαγή στο περιβάλλον ενός ιστού – αν πχ αυξηθεί η θερμοκρασία του, αν αλλάξει το PH του (σκεφτείτε το κάψιμο που αισθανόμαστε λόγω γαλακτικού οξέως σε ένα sprint ή στις τελευταίες επαναλήψεις από super-sets στο γυμναστήριο), αν πιεστεί, τραβηχτεί, συνθλιβεί ή τσιμπηθεί το δέρμα ή ένας μυς- αυτοί οι περίφημοι «Κινδυνο-υποδοχείς» είναι η πρώτη γραμμή άμυνας μας.
Εάν και εφόσον ενεργοποιηθούν, στέλνουν αμέσως «σήματα κινδύνου» στα «Κεντρικά». Έπαναλαμβάνω: στέλνουν «σήματα κινδύνου» στον εγκέφαλο. Όχι «σήματα πόνου».
Δεν μπορούν να στείλουν «σήματα πόνου».
Ο πόνος δημιουργείται στον εγκέφαλο και κατεβαίνει ως εντολή στους ιστούς (στο γόνατο, στη μέση, στον αυχένα, στον ώμο, στο δέρμα, στο στομάχι, στο δόντι ή στο αυτί μας).
Οι «Κίνδυνο-υποδοχείς» κινητοποιούν επίσης τη φλεγμονώδη διαδικασία, που αυξάνει την αιματική ροή στην περιοχή και προκαλεί την έκκριση θεραπευτικών μορίων και ουσιών από παρακείμενους ιστούς, ξεκινώντας έτσι την επουλωτική διαδικασία.
Ένα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό τους -που παίζει τεράστιο ρόλο στο χρόνιο πόνο (πόνος που διαρκεί πάνω από 3-6 μήνες)- είναι ότι έχουν την ιδιότητα να γίνονται πολύ μυγιάγγιχτοι και να αρχίζουν τις φωνές είτε με πολύ μικρής έντασης ερεθίσματα είτε -αν ευαισθητοποιηθούν- ακόμα και χωρίς ερέθισμα. Αυτό στα ιατρικά το αποκαλούμε «Περιφερική ευαισθητοποίηση».
Σε κανονικές συνθήκες χρειάζεται η ένταση του ερεθίσματος να είναι μεγάλη, να υπάρχει δηλαδή όντως ικανή ένδειξη πιθανής ή υπαρκτής βλάβης στους ιστούς, για να ξεπεραστεί το κατώφλι που λέγεται «ουδός πυροδότησης» και για να ενεργοποιηθούν οι «αισθητήρες κινδύνου» μας. Τόσο όμως η ευαισθησία τους (το πόσο μεγάλο ερέθισμα χρειάζεται για να ενεργοποιηθεί ο αισθητήρας), όσο και η ένταση της ανταπόκρισης (το πόσα σήματα κινδύνου θα φύγουν μετά από μία ενεργοποίηση) μπορούν να τροποποιηθούν και προσαρμόζονται συνέχεια ανάλογα με το τι συμβαίνει στο περιβάλλον τους.
Τα τοπικά αναισθητικά τους αδρανοποιούν, οπότε και δεν έχουμε ούτε ανερχόμενη αποστολή μηνύματος κινδύνου στον εγκέφαλο ούτε κατερχόμενη εντολή για πόνο. Αυτός είναι και ο λόγος που μπορούμε να φεύγουμε χαμογελώντας από τον οδοντίατρο. Η κάκωση των ιστών και η φλεγμονή, από την άλλη, τους ευαισθητοποιεί και κάνει την αποστολή μηνυμάτων ότι «εδώ κινδυνεύουμε» να συμβαίνει ακόμα και όταν δεν υπάρχει άμεσος πραγματικός κίνδυνος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το πόσο πολύ πονάει το απλό περπάτημα μετά από ένα διάστρεμμα ή το να σκύψεις να βάλεις παπούτσια σε μια κρίση οσφυαλγίας.
Αφού φύγουν από την περιφέρεια, τα «μηνύματα κινδύνου» ταξιδεύουν μέσω κεντρομόλων νευρικών κυττάρων («ενδιάμεσος σταθμός») στο νωτιαίο μυελό προς τον εγκέφαλο. Υπόκεινται, δε, σε λεπτομερή επεξεργασία και έλεγχο κατά την διαδρομή αυτή, με τον ίδιο τον εγκέφαλο (τα «Κεντρικά» που λέγαμε πριν) να επεμβαίνει ενεργά, αυξάνοντας και μειώνοντας την ευαισθησία ανταπόκρισης του «ενδιάμεσου σταθμού» σε πραγματικό χρόνο, ανάλογα με το τί θεωρείται -από τον ίδιο- ως υποστηρικτικό για την επιβίωση μας.
Σε κάθε δεδομένη στιγμή ο εγκέφαλος μας θα «ζυγίσει τον κόσμο» και, αν βρει ότι πιο πολύ κινδυνεύουμε παρά είμαστε ασφαλείς, τότε επιτρέπει στους ενδιάμεσους σταθμούς να συνεχίσουν την αποστολή μηνυμάτων προς τα «Κεντρικά» (δηλαδή στον ίδιο) ενώ αν θεωρεί ότι δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας καταστέλλει την λειτουργία των ενδιάμεσων σταθμών.
Αντί λοιπόν να θεωρούμε τον πόνο σαν Εκδικητή και την εμφάνιση του ως απόδειξη Α-σθένειας ας συμφιλιωθούμε μαζί του. Ας τον αναγνωρίσουμε ως Αγγελιοφόρο. Ως τον Προστάτη που είναι. Για την δική μας υγεία, χρειάζεται να τον κατανοήσουμε και να τον δούμε ως έναν σύμμαχο που έχει την ικανότητα, ανά πάσα στιγμή, να μας ενημερώνει για το πώς πραγματικά αισθανόμαστε με τις επιλογές μας.
Είναι απαραίτητο, στον 21ο αιώνα να αρχίσουμε να χρησιμοποιούμε τα πορίσματα της Νεύρο-επιστήμης για τον πόνο και όσοι είμαστε γιατροί ή επαγγελματίες υγείας και όσοι είμαστε απλοί πάσχοντες. Είναι ανάγκη να τον δούμε σε πιο ρεαλιστικό και μη καταστροφολογικό πλαίσιο. Είναι απαραίτητο να τον από- Δαιμονοποιήσουμε.
Γιατί έχει αποδειχθεί πλέον περίτρανα ότι η πιθανότητα του να πονέσω και η ένταση του πόνου που θα βιώσω με τις ίδιες εξωγενείς συνθήκες εξαρτώνται από το αν ο εγκεφαλος μου πιστεύει οτι είμαι ασφαλής ή αν πιστεύει οτι κινδυνεύω. Και αυξάνεται κάθε φορά που ο εγκέφαλος μου παίρνει μια πληροφορία -από οτιδήποτε ο ίδιος θεωρεί ως «έγκυρη πηγή»– οτι το σώμα είναι σε κίνδυνο και χρειάζεται προστασία.
[mc4wp_form id=”912″]
* Explain pain L. Moseley D. Butler Noigroup Publications (2013)
* O. Castana et al., Pain Response and Pain Control in Burn Patients, Ann Burns Fire Disasters. 2009 Jun 30
* Why Men Don’t Listen and Women Can’t Read Maps: How We’re Different and What to Do About It by Allan Pease, Barbara Pease
* Bessou P, Perl ER. Response of cutaneous sensory units with unmyelinated fibers to noxious stimuli. J Neurophysiol. 1969;32:1025–1043
* Kuner R. Central mechanisms of pathological pain. Nat Med. 2010 Oct 14; doi: 10.1038/nm.2231. advance online publication
* Caterina MJ, Gold MS, Meyer RA. Molecular biology of nociceptors. In: Hunt S, Koltzenburg M, editors. The Neurobiology of Pain. Oxford Univ. Press; Oxford: 2005. pp. 1–33